Puresound

Geschiedenis van de BBC LS 5/9 monitor

De BBC werd op 18 oktober 1922 opgericht en was de eerste nationale omroep ter wereld. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zond de BBC vanuit Engeland uit naar bezet Europa. De herkenningsmelodie was de Vijfde Symfonie van Beethoven, waar de letter "V" in morse inzat, de V van Victory.  

De BBC is lange tijd het voorbeeld geweest voor omroepen in andere landen. Kwaliteit was voor de BBC uitgangspunt en om dat te bewerkstelligen had men ook een eigen ontwikkelingsafdeling opgericht. Niet tevreden met de kwaliteit van de commercieel beschikbare monitor luidsprekers is de BBC onderzoekprogramma's gestart naar de invloed en het gedrag van conusmaterialen, kastconstructies, eigenschappen van verschillende magneetsoorten, filtertechnieken. Er is zelfs een studie gedaan (“Acoustic Scaling”) naar het geloofwaardig reproduceren van een opname van bijvoorbeeld een orkest in een concertzaal naar reproductie in een studio of woonkamer; letterlijk: op schaal. Met de opgedane kennis is de BBC in de vijftiger en zestiger jaren van de vorige eeuw zelf luidsprekers gaan ontwerpen die wel geschikt waren de kwaliteit van gemaakte opnamen te beoordelen. Het was een tijd waar nog niet met behulp van de computer het gedrag van luidsprekers gesimuleerd kon worden. De ontwikkeling van hun luidsprekers was dan ook zeer tijdrovend. Met kennis en veel kunde werden proefexemplaren gemaakt die naar de opnamestudio gingen om zo het opgenomen geluid te vergelijken met het echte. Dat geven van commentaar ging niet op basis van subjectieve meningen (smaak), maar door de reproductie via luidsprekers te vergelijken met live. In een studio hoef je alleen maar de deur van opnameruimte open te doen om het geluid van de monitor te vergelijken met de werkelijke uitvoering! Vervolgens gingen de ontwerpers hun bevindingen verwerken in het ontwerp. Dit leverde zeer goede luidsprekers op, zoals de bekende mini monitor LS 3/5a – oorspronkelijk bedoeld voor gebruik in mobiele studio's of radiowagens – de LS 5/9 “Grade two” monitor voor gebruik in opnamestudio's en de LS 5/8 “Grade One” voor het perfect afmixen van uitzendingen. Bovengenoemde modellen zijn bij de BBC studio's wereldwijd vervangen door de M20.1/P3ESR, de M30.1 en de M40.1.

Harbeth

De BBC ontwikkelde de luidsprekers zelf, maar waren niet in staat ze grootschalig te produceren. Daarvoor gaven ze licenties uit. Dat ging er allemaal zeer streng aan toe, want het uiteindelijke resultaat moest exact gelijk zijn aan het referentiepaar. Ook de ontwerper van de LS 3/5a – Dudley Harwood – besloot met het patent van Polypropyleen als conusmateriaal op zak in 1977 voor zichzelf te beginnen en richtte de firma Harbeth op: een samentrekking van HARwood en ElisaBETH zijn vrouw. 

Aan alle goede dingen komt een einde en toen Dudley Harwood ouder werd en de firma slechter liep, besloot hij te verkopen. Alan Shaw – een jonge computerdeskundige – besloot de firma in 1986 over te nemen op 29 jarige leeftijd. Dat heeft hij met veel succes gedaan, want de luidsprekers verkochten al snel erg goed op de thuismarkt en in het verre oosten. Op zich is dat niet vreemd als u weet dat zowel de Engelse als Japanse huiskamers meestal wat kleiner zijn. Een “near field” studio monitor, zoals de M30.1, doet het zonder meer goed in dit soort kleine ruimten waar men dicht op de luidspreker zit, want daarvoor zijn ze ontworpen. Echter, Alan Shaw is van mening dat een luidspreker goed moet klinken op IEDERE afstand. Meer vertelt hij hierover in de zeer actieve gebruikersgroep http://www.harbeth.co.uk/usergroup/ met veel foto’s van luisterruimten en uitleg over het hoe en waarom van zijn ontwerpen. U ziet daar onder andere dat met veel Harbeth luidsprekers in kamers van vaak minder dan 20 vierkante meters gespeeld wordt, waar men vanzelf wat dichter op de speakers zit. Het toonbeeld van een goede speaker is immers dat je dichtbij kunt zitten zonder dat er frequenties gaan irriteren of het geluidsbeeld direct uit de tweeter en woofer komt.

(Bron foto : www.on-mag.fr)

Ontwerpprincipes Harbeth Monitor 30.1

Een van de parameters die zeer belangrijk zijn bij het ontwerp van een luidspreker is het omgaan met resonanties om kastkleuring te vermijden. Uitgaande van een conventionele “kast,” kan de ontwerper dit probleem op twee manieren aanpakken: door te trachten resonanties te onderdrukken door een zware en sterk verstevigde kast – voorbeelden hiervan zijn Wilson Audio en Magico – of door resonanties te accepteren, maar zo snel mogelijk uit te laten dempen en zodanig te “sturen” dat ze niet in het kritische middengebied komen te liggen. Dit laatste is de aanpak van de BBC geweest. Beide principes kunnen overigens tot zeer goede resultaten leiden. Wel zijn de ontwerpen waar men de kastresonanties wil onderdrukken meestal zwaar en dus duur. 

De Harbeth M30.1 van dit review is een doorontwikkeling van de BBC LS 5/9 monitor. Dat betekent dat de luidspreker gebaseerd is op de principes van LS 5/9, maar niet exact hetzelfde is. Wel zal het zo zijn, dat als je een paar klassieke BBC LS 5/9 gehoormatig vergelijkt met een actuele Harbeth M30.1, de familiegelijkenis zeker zal opvallen. Even een paar kenmerken van de luidsprekers:

• De kast is 46 cm hoog, 27,7 cm breed en 27,5 cm diep en gemaakt van dunwandig MDF, dat intern wordt gedempt met o.a. bitumenvilt. De wanden zijn geschroefd en niet zoals gebruikelijk gelijmd; zo werkt een schroefverbinding als een soort mechanische diode, wat voorkomt dat resonanties van bijvoorbeeld het front zich gemakkelijk kunnen verplaatsen naar de zij- of bovenwanden. De afmetingen van de wanden zijn zodanig gekozen dat de resonantiefrequentie van elk paneel – front- zij-onder-achterwand – elkaar tegenwerken en zo kastresonanties drastisch verminderen. Doordat de kastwanden dun zijn, is de massa lager waardoor het uitdoven van resterende kastresonanties veel sneller en bij een lagere frequentie gebeurt dan bij heel zware kastconstructies. De door Harbeth gekozen kastconstructie is heel effectief om kastkleuring te verminderen; het is dus geen klankkast!

• De hoog-unit is afkomstig van Seas en wordt op specificatie voor Harbeth gemaakt. De mid/laag-unit is een ontwerp van Alan Shaw zelf en wordt "Radial" genoemd. Ik dacht eerst dat hier de vorm mee bedoeld werd, maar het gaat om de unieke materiaalmix van de units. Alan Shaw zweert bij dit materiaal en meent dat veel van de natuurlijke en gedetailleerde klank van de speakers afkomstig is van het gebruik van dit conusmateriaal. Ook het filter is een ontwerp van Alan Shaw zelf. Het is een complex filter, dat niet alleen zorgt voor het scheiden van hoog en laag, maar ook zorgt voor de noodzakelijke fase-aanpassing voor correcte integratie van de units, een baffle-step correctie en een afvlakking van het impedantieverloop. Dit laatste heeft een zo prettig mogelijke belasting voor vrijwel iedere versterker als gevolg.

• De gevoeligheid van de luidspreker is een “lage” 85 dB en de impedantie is 6 ohm en verloopt zeer gelijkmatig. De fabrikant adviseert versterkers van 25 W en meer. Gezien de lage gevoeligheid vroeg ik me af of dat niet wat weinig in de praktijk zou zijn. Maakt u zich geen zorgen, want mijn buizenversterker van 70 W had er geen enkele moeite mee om mijn vrouw naar beneden te krijgen met het verzoek wat te temperen. In de praktijk blijkt een gelijkmatig impedantieverloop veel belangrijker te zijn dan gevoeligheid zeker als u net als ik met buizen versterkt. 

Tot slot is het wel eens grappig om te kijken met hoeveel dB u speelt in uw huiskamer. Daar hoeft u geen dure dB meter voor te kopen, want u kunt tegenwoordig een app downloaden. Niet erg zuiver zal de purist zeggen, maar aan de andere kant geeft het een aardig beeld. Voor de realistische weergave van bijvoorbeeld een klassiek orkest heeft men een geluidsdruk van ongeveer 90 dB nodig en in pieken zelfs 100 dB. In de praktijk blijft lang luisteren leuk bij iets boven de 80 dB en met pieken van 90 dB. 

• Het frequentieverloop gaat van 50 Hz tot 20.000 Hz in vrije opstelling en blijkt zeer recht te zijn. Dat moet ook wel, want als dat niet zo was zou de luidspreker niet gebruikt kunnen worden in de studio. De mix zou dan leiden tot onbetrouwbare resultaten. In dit verband wordt door de consument bij de aankoop van luidsprekers een goed laag wel eens verward met veel laag. Een te veel aan laag is fraai om mee te imponeren, maar is bij langer luisteren doodvermoeiend. Daarbij is een oude audiowijsheid, dat een teveel aan laag makkelijker in dan uit een set te krijgen is. Overigens zit er niet zo veel laag in (akoestische) muziek als men vaak denkt. De mannelijke stem komt niet onder de 75 Hz en een saxofoon niet onder de 50 Hz. Een fagot gaat weer tot 40 Hz en een vleugel kan zelfs de 27 Hz halen. Maar ja hoe vaak wordt die laagste toets tijdens een muziekstuk aangeslagen? Niet vaak en in de praktijk is een bereik van 50 Hz dus meer dan voldoende, te meer omdat niet bij 50 Hz steil wordt afgekapt, maar daaronder alleen verzwakt wordt weergegeven. Op deze wijze is het risico op laagproblemen in uw kamer ook veel kleiner.

• Een monitor heeft een stand nodig. Meegeleverd was een stand van Custom Design www.customdesign.co.uk Het is een open frame wat het in mijn kamer visueel zeer goed deed. Om even aan te geven hoe zorgvuldig Garmt van van Zel werkt: voordat de luidsprekers werden afgeleverd moest ik de hoogte van mijn luisterstoel doorgeven zodat hij zichzelf ervan kon vergewissen dat de tweeters net iets onder oorhoogte kwamen te zitten op de luisterpositie. Dan klinken de speakers het beste.

• De prijs van de luidsprekers loopt – afhankelijk van de fineersoort – van 3490 euro tot 4190 Euro en de prijs van de stands is 595 euro.

Luistersessies in drie ruimten

Een luidspreker is sterk afhankelijk van zijn akoestische omgeving. Een luidsprekertest moet u dan ook meer dan bij andere audiocomponenten met een “korreltje zout” nemen. Zeker als u luidsprekers wilt kopen van boven de 1000 euro, is het zeer verstandig om ze eerst een lang weekend thuis te beluisteren, hoe goed een review verder ook moge zijn. En dan moet u ook luisteren naar een ruime doorsnee van uw muziek. Het gaat er niet om of die ene opname goed klinkt bij u thuis, maar of de meesten van uw opnamen met plezier te beluisteren zijn. Een winkel als “Beter Beeld & Geluid” zal een serieuze koper daarbij zeker helpen.

Als uw recensent heb ik de luidsprekers daarom in twee ruimten thuis beluisterd en bij Beter Beeld & Geluid om te kijken of ze bij me thuis presteerden zoals het moet. De ene ruimte thuis is onze L-vormige woonkamer van ongeveer 44 m2 met plafonds van 2,85 m hoog. Het luisterdeel is daarbij ongeveer 6 x 4 m. Geluisterd werd met de Conrad Johnson 17 LS voorversterker en Premier 11a eindversterker op de Meridian 506.20 CD speler. De andere ruimte is een zolderkamer van 9 x 6 m met aan alle kanten een schuin oplopend dak. Dit betekent dat de luidsprekers ruim zijn op te stellen, maar dat de feitelijke inhoud van de kamer een stuk kleiner is dan in de woonkamer. Op zolder werd geluisterd met de Quad 34 voorversterker en 304 eindversterker en een zojuist gerenoveerde en gemodificeerde Quad 33 voorversterker en 303 eindversterker. Ik heb natuurlijk ook gedraaid met de Oracle Delphi Mark V platenspeler (beneden) en de Thorens 160 mark 1 (boven), maar vanwege het kwaliteitsverschil tussen beide spelers laat ik dit hier buiten beschouwing. 

Als referentie CD ’s heb ik een viertal CD’s gebruikt namelijk: een demo CD van Chrystal Cable (CC200901) met klassieke muziek waar alle instrumenten goed aan bod komen, een demo CD van Elipson ( 950552) met oudere Blues en Jazz opnamen en de CD Bookers Guitar van Eric Bibb (Dixie Frog CD 8680). We waren net naar zijn concert geweest en ik had het nog “goed in de oren”. Tot slot een erg kritische demo CD van Kef (RPM CD: KEF1). 

De woonkamer

De Harbeths waren door Garmt van Zel zeer zorgvuldig opgesteld in de woonkamer. Voor alle zekerheid had ik plakkertjes op de houten vloer geplakt zodat ik mijn eigen luidsprekers snel kon terugzetten. Garmt stelt op door afstanden uit te meten en iedere luidspreker apart te beluisteren. Hij kwam tot nagenoeg dezelfde opstelling als ik met mijn meer intuïtieve methode. De luidsprekers stonden twee meter van elkaar en de luisterafstand was een kleine drie meter. De afstand tot de zij - en achterwand bedroeg 80 en 60 centimeter. Geheel in de lijn van de handleiding van Harbeth. 

Garmt had de speakers ingedraaid en dat was het enige aan de opstelling dat me niet beviel: het hoog werd zo voor mij te direct en te prominent. Toen ik dat gecorrigeerd had, kwam het echte luisteren. De positieve kwaliteiten van de luidspreker kwamen duidelijk naar voren: veel detail en ruimtelijkheid. Het geluid was verder ook zeer coherent. Toch miste ik wel wat laag – net of er te steil werd afgekapt. Ook de warmte miste ik. Het klonk allemaal goed, maar niet om lyrisch over te zijn. Eigenlijk niet helemaal de luidspreker zoals die op het gebruikersforum van Harbeth door de tevreden bezitters beschreven wordt: Wat dichter bij de luidspreker gaan klonk weer beter. Daarvoor moest de salontafel weg en dat leverde weer huiselijke problemen op.

Onno Kiviet en Roger Poulussen van de Puresound redactie zijn ook een middag komen luisteren. Eigenlijk hetzelfde gevoel als ik: op een of andere manier leek het wel of er energie wegliep. Het probleem heb ik ook met Garmt besproken die zei dat de luidspreker normaal ook goed functioneerde in wat grotere ruimten. Hij vermoedde dat mijn eindbuizen aan hun einde waren en dat de M30.1 met zijn monitor-kwaliteiten dit soort zaken duidelijk aan het licht kan brengen.

De zolderkamer

Gelukkig heb ik ook nog een fraaie zolderruimte. Ik heb hem akoestisch laten doormeten en dat ziet er prima uit. Er komt in de toekomst zeker een tweede set te staan. De zolder wordt binnenkort geïsoleerd, maar is verder nu al geschikt om te luisteren. Ik heb dus de Harbeths naar boven gedragen, iets meer dan twee meter van elkaar gezet en weer niet ingedraaid. De luisterafstand was nu ongeveer 2,4 m. De afstand tot de schuine achterwand ongeveer een meter en vanaf de zijkant 70 cm. 

Dan schrik je toch wel even want het klonk onmiddellijk heel erg goed. En dat in een ruimte die met wat gordijnen e.d. gemakkelijk verbeterd kan worden. De Quad 34/306 is kwalitatief de mindere van de Conrad Johnson buizen, maar ik was blij verrast met de gerenoveerde en gemodificeerde 33/303 (nota bene een ontwerp uit 1968). Met de Quad 33/303 had ik naar mijn smaak net de juiste balans te pakken. Interessant is te weten, dat Alan Shaw de Harbeth luidsprekers ontwikkelt met klassieke Quad versterkers (hij heeft daar overigens ook wel goede redenen voor: Quad versterkers kunnen te allen tijde door de fabriek opnieuw worden afgeregeld, zodat ze een goed reproduceerbare en betrouwbare performance geven, wat belangrijk is voor continuïteit in de ontwikkeling van de speakers).

Weer veel detail en nog meer ruimtelijkheid, zeker met de frontjes eraf, maar dit alles in combinatie met verfijning en – wanneer het in de muziek zat – een prettige warmte. Het kon trouwens ook “rouw” als de muziek dat vergde: ik had het idee dat er werkelijk uit de monitor kwam wat erin ging. Het gevoel dat het laag werd afgekapt was nu ook volledig weg. Ook vloeiden de tweeter en de mid/woofer fraai in elkaar over. Ik miste op zolder werkelijk niets in het laag, maar als u verwoed naar techno muziek wilt luisteren is een subwoofer wellicht aan te bevelen. 

Als eerste heb ik weer de CD “Booker’s Guitar” van Eric Bibb gespeeld met het prachtige nummer “Wayfaring stranger”. De atmosfeer die de CD oproept deed me behoorlijk denken aan zijn live concert in de Roepaen (zie onder muziekrecensies) met die werkelijk overweldigende warmte van zijn stem. Mijn vrouw hoorde het van beneden en is gelijk mee komen luisteren en ze was werkelijk zeer te spreken over het geluid. En wat te denken van het nummer "Tribute to Jimmy Rushing" van Helen Humes op de Elipson CD. Als we over energie praten, moet u maar eens naar dit nummer luisteren: “Going to Chicago …. ” en dat uit volle borst! Maar ook bij nummers waar met pure akoestische instrumenten werd gespeeld, lieten de Harbeths hun onmiskenbare klasse horen: de saxofoon van Guy Lafitte op de Elipson CD “Que reste t’il de nos amoures?”, de piano op het titelnummer “Arabesque” van Debussy (EMI 500272-2) van de CD van Chrystal Cable en van dezelfde CD het “Requiem – Pie Jesu” (Reference Recordings RR-57) door the Turtle Greek Chorale & the Dallas Woman’s Chorus. Zeer fraai die ijle solo en het aanzwellende koor. De Harbeths doen het werkelijk zeer goed met stemmen. Ik heb natuurlijk nog naar veel meer andere muziek geluisterd en de rommelige zolder heb ik daarbij op de koop toegenomen.

Check bij Beter Beeld & Geluid

Ik heb de luidsprekers zelf teruggebracht naar Beter Beeld & Geluid. Bjorn Mateijsen stelde voor om ze nog even aan te sluiten om te luisteren. Hij wilde zeker weten of het bij mij klonk zoals het hoorde. Dat was eigenlijk wel een goed idee. Hoewel niet dezelfde muziek beluisterd werd als bij mij thuis, was het geluid zeer vergelijkbaar met dat van mijn zolderruimte. Misschien klonk het op mijn zolder zelfs nog wel iets beter (goede akoestiek). Dit laatste zal zeker ook een kwestie van smaak zijn. 

Conclusie

De conclusie die een oppervlakkige lezer uit dit review zou kunnen trekken, namelijk dat de Harbeth M30.1 een lastig op te stellen luidspreker zou zijn, is onterecht. De luidspreker is zeker niet moeilijk op te stellen want in alle ruimten presteerden ze goed. In de woonkamer was de Harbeth een goede luidspreker en op de zolderkamer was ik echt lyrisch en wil ik ze er in de toekomst misschien wel bij hebben. Waarom ze in de woonkamer minder goed klonken dan op zolder kan inderdaad goed te maken hebben met slijtage van mijn buizen (ik kom daar zeker op terug want ik ga binnenkort verschillende types buizen reviewen). Garmt suggereerde nog om de luidspreker even te houden tot ik de nieuwe buizen had. Ik heb dat maar niet gedaan want in alle eerlijkheid vond ik dat ik al genoeg van de gastvrijheid van Beter Beeld & Geluid gebruik had gemaakt. Daarbij heeft de Harbeth monitor op zolder meer dan goed laten zien wat hij kan. Het was daar een fantastische mooie luidspreker met voor het gebodene een redelijke prijs. Maar nogmaals een raspaard moet u pas kopen na een gedegen rit! Als u serieus geïnteresseerd bent, kunt u daarvoor bij “Beter Beeld & Geluid” of een van de andere Harbeth dealers bij u in de buurt zeer goed terecht. 

Prijzen Monitor 30.1 

Kersen € 3.490,00 

Eucalyptus € 3.590,00 * 

Rosewood € 3.790,00 * 

Hoogglans zwart, Hoogglans Grijs € 4.190,00 *

* '35th Anniversary' uitvoering  € 150,00

Informatie

Importeur voor Benelux

Beter Beeld & Geluid
Looierij 11
4762 AM Zevenbergen
Tel: +31 (0)6 29 00 05 82
Web: www.beterbeeldengeluid.nl
Blog: http://harbeth-nederland.blogspot.nl/
Bedrijfspagina: http://www.puresound.be/bedrijfspaginas/beterbeeldgeluid-1/

Voetnoot redactie 

De recensie heeft beduidend langer geduurd dan was ingepland. Wat mede te maken heeft gehad met meerdere luistersessies en opstellingen om de Harbeth luidspreker volledig tot zijn recht te laten komen en de vakantieperiode van de redactie van Puresound.