Puresound

Wat is stereo?

Als u aan een willekeurig iemand vraagt wat stereo precies betekent, komt hij meestal niet veel verder dan “weergave met behulp van twee weergevers”. Nu is het zeker zo, dat voor de weergave van een stereo opname twee luidsprekers nodig zijn. Niet elke weergave via twee luidsprekers is echter “stereo”. Om een beter begrip te krijgen wat stereo precies is, moeten we ons eigenlijk afvragen waarom mens en dier eigenlijk twee oren (en ogen) hebben. De evolutie heeft daar namelijk niet voor niets voor gezorgd. Met behulp van die twee oren horen we niet alleen geluid, maar kunnen we ook richting bepalen. De oermens vond het toch wel erg gemakkelijk om niet alleen te horen dat de holenleeuw in de buurt was, maar ook om te weten waar die ongeveer vandaan kwam. Eigenlijk om dezelfde reden heeft een mens twee ogen: namelijk om diepte waar te kunnen nemen.

Dat richting bepalen werkt eigenlijk heel simpel: als het geluid van links komt, bereikt dat eerst het linker oor en een fractie van een seconde daarna het rechteroor. Door het gebruik van meerdere microfoons bij plaatopnamen en het afspelen met twee luidsprekers wilde men bij stereo dit effect imiteren en daar is men goed in geslaagd want we genieten dagelijks van stereo.

Het op de groef zetten van een stereo signaal is technisch veel gecompliceerder dan van een mono signaal. Bij de ontwikkeling van de audiotechniek richtte men zich er daarom in eerste instantie op om de audio informatie over een kanaal (in mono) over te brengen. Omdat door het gebrek aan ruimtelijkheid het geluid enigszins “doods” kon klinken, werd er al vroeg druk geëxperimenteerd met het scheiden van lage en hoge tonen. Deze werden dan met behulp van aparte luidsprekers weergegeven (“pseudo stereo”). Op deze wijze werden de oren een beetje bedrogen. 

Wat men zich in die tijd onvoldoende realiseerde was, dat het opnemen en weergeven in mono ook zo zijn voordelen had. Zo waren de opnametechnieken in het mono tijdperk eenvoudig en dit leidde weer tot werkelijk fabuleuze opnamen. Daarnaast is de groef bij een mono opname breder dan bij een stereo versie. In een stereo groef moeten immers zowel de informatie van het linker als het rechter kanaal gesneden worden. Anders gezegd, de mono groef kan de dubbele hoeveelheid aan informatie bevatten dan bij een gescheiden linker en rechter kanaal mogelijk is. Mede daardoor zijn de spetters en tikken op oude LP’s minder hoorbaar en heeft u geen last van overspraak. En “last but not least” klinken de opnamen subjectief gezien veel dynamischer. 

Zoals dat vaak gaat in de ontwikkeling van de techniek werd na de grote doorbraak van de stereo, mono als inferieur gezien. Mede om commerciële redenen zijn de platenmaatschappijen op een bepaald moment de mono opnamen in stereo gaan omzetten. Een goed voorbeeld daarvan zijn de opnamen van de Beatles. In het conservatieve Engeland van die tijd zag men aanvankelijk weinig toekomst in stereo zeker buiten de klassieke muziek. Op “Abbey Road” en “Let it be” na, zijn al de Beatles platen in mono opgenomen. De Beatles bemoeiden zich actief met de mono opnamen en lieten het in stereo omzetten aan de technische mensen over. Als de stereo versie op een moderne platenspeler afgespeeld wordt, valt het resultaat vies tegen: de verdeling van stemmen en instrumenten over twee kanalen had niets te maken met het creëren van ruimtelijkheid waar het bij stereo toch om ging. Vandaar ook, dat kort geleden alle mono opnamen van de Beatles weer in hun oorspronkelijke vorm in mono zijn uitgegeven en ook op vinyl zijn uitgebracht. Daarvoor zijn de originele banden gebruikt en niet de latere digitale registraties. Ik heb de nieuwe mono’s op shows gehoord en hoewel er sprake is van een duidelijke verbetering ten opzichte van de oude “stereo” versies kan ik er niet om heen dat het vaak matige opnamen zijn. Er waren er maar weinigen die zich indertijd realiseerden, dat de muziek van de Beatles eeuwigheidswaarde had. 

Afspelen in mono: de huidige praktijk

Het afspelen van mono opnamen op een stereo set in de thuissituatie leidt meestal tot verrassend goede resultaten. In eerste instantie verwacht de luisteraar een” plat beeld” waar iedere vorm van ruimtelijkheid wordt gemist. Dat is niet het geval want door het afspelen van een mono opname op twee luidsprekers krijgt men vanwege looptijdverschillen en uiteenlopende reflectiepatronen van de twee geluidsbronnen de “pseudo stereo” waar men vroeger al mee experimenteerde. Op shows missen mensen in de praktijk nauwelijks iets. Wel wordt altijd de subjectieve verbetering van de dynamiek gewaardeerd. 

Mono elementen

Omdat veel LP’s weer in mono worden uitgebracht brengt de “hardware “ industrie inmiddels weer “mono” elementen uit. Voor elke beurs wat wils: 

Audio Technica AT mono 3, ongeveer 260 euro.

Denon 102 - ongeveer 250 euro.

Grado Prestige mono ME +, ongeveer 150 euro.

Ortofon heeft diverse mono elementen in het programma van 75 tot meer dan 1000 euro. 

Zyx R50 Bloom OFC Mono – ongeveer 1199 euro

De meeste van bovengenoemde elementen lijken afgeleid te zijn van stereo elementen. Dat betekent, dat er in het element twee spoelen zitten (voor elk kanaal een) die met elkaar verbonden zijn. Van zowel de Denon 102 als de Zyx weet ik zeker dat het echte klassieke mono elementen zijn met maar een spoel. Overigens begreep ik van iemand die het veel, veel en veel beter weet dan ik, dat het niet uitmaakt dat twee spoelen gebruikt (en dus gestapeld) worden. De twee spoelen gedragen zich dan als een grote spoel waardoor je extra dynamiek krijgt.

Omdat de groef van een mono LP wat breder is dan van een stereo LP hebben alle mono elementen een echte mono naald die wat dikker is dan een stereo naald. Mede omdat de mono naaldvorm alleen geconstrueerd is voor heen - en weergaande bewegingen raadt Puresound u sterk af om een stereo LP af te spelen met een mono naald. Op termijn wordt de stereo groef namelijk “plat gewalst”.

Mono Phono voorversterkers

Tegenwoordig worden zelfs weer mono phono voorversterkers op de markt gebracht. Het Amerikaanse merk Rek-O-Kut http://www.esotericsound.com/elect.htm heeft er een voor 78 toeren platen in haar programma staan en die is met een kleine 400 dollar nog betaalbaar ook. Ook onze oosterburen zijn natuurlijk actief op dit terrein. Mono liefhebber Michael Fehlauer heeft er bijvoorbeeld een ontworpen. Deze is vaak te zien op de analoge show in Krefeld. Ik heb dit jaar jaar uitgebreid met Michael gesproken. De phonotrap kost iets van 600 euro en met twee mono trappen heb je een uitstekende stereotrap!

(Bron foto: www.stereophile.com)

Beide phonotrappen zijn ruim instelbaar. Dat was wel nodig in een tijd dat de “record equalisation curves” nog niet gestandaardiseerd waren. Het moge duidelijk zijn, dat deze phonotrappen alleen maar interessant zijn voor de echte liefhebber met veel mono platen.

Tot slot

Gelukkig kunt u met een stereo element een mono plaat goed afspelen. Een goede mono opname afgespeeld op een normale kwaliteitsset doet het uitstekend zoals vaak op shows blijkt. Als u een mono knop op de versterker heeft zitten, dan kunt u deze het best gebruiken: dit klinkt net wat dynamischer zoals ik laatst uitvoerig heb uitgeprobeerd (en dat ligt volgens mij niet alleen aan een mogelijk niveauverschil). 

Wilt u het fraaier en subjectief dynamischer dan is een mono element aan te bevelen en voor de echte liefhebber zelfs met een mono phono voorversterker. Dit betekent wel, dat u of twee armen op uw draaitafel nodig heeft of als u de headshell van uw arm kunt vervangen, een tweede headshell met daarin het mono element. In het uiterste geval kunt u ook kiezen voor twee draaitafels.