Van kale zolder naar luisterruimte: ter lering en vermaak (deel 1)
Het hebben van een “dedicated listening room” heeft zijn voor- en nadelen. Het samen luisteren in de woonkamer heeft zeker iets gezelligs. De praktijk is helaas anders want bijvoorbeeld vrouwen zien muziek vaak meer als achtergrond of om op te dansen. Het luisteren, moet daarom vaak worden beperkt tot die momenten dat de partner er niet is. Een eigen ruimte waar de man zich kan terugtrekken en naar hartenlust kan experimenteren heeft dan wel zo zijn voordelen. Dit artikel gaat over de inrichting van een dergelijke kamer. Ik wil hierbij Ber van Loon danken die de geluidsmetingen heeft verricht en me met raad en daad bij heeft gestaan.
Opzet serie artikelen
Vanwege mijn werk voor Puresound en niet vanwege mijn vrouw (die mijn artikelen trouw redigeert) wilden we graag een luisterkamer erbij. Nu heb ik de luxe dat daar twee ruimten in mijn huis voor in aanmerking komen: de zolder en een souterrain. Een van de ruimten wordt logeerruimte en de ander luisterruimte en ik mag kiezen. De zolder is klaar en het souterrain staat er inmiddels in ruwbouw. Ik wil beide ruimten uitproberen als luisterruimte en er voor Puresound verslag over doen: ter lering en vermaak. In die zin hebben we dan als Puresound een primeur: geen reviews van hardware maar de vergelijking van twee verschillende typen luisterruimten namelijk schuin dak versus “schoenendoos”. In dit eerste artikel een beschrijving van de verbouwing van mijn zolder tot luisterruimte. Een tweede artikel over de luisterervaring en fijntuning houdt u van mij te goed. Voor het souterrain volgen dan - als de financiën het toelaten - in 2017 twee vergelijkbare artikelen.
Beginsituatie
De vloer van de zolder is rechthoekig en zowel de lange kant als de korte kant van het dak zijn schuin (geen parallelle wanden). De ruimte heeft twee dakkapellen maar is verder behoorlijk symmetrisch. De ruimte heeft een inhoud van iets meer dan zestig kubieke meter: negen meter lang en zes meter breed en een nokhoogte van twee meter zestig. De vorige bewoners hadden het dak van buitenaf goed geïsoleerd met Unidek platen. Het zijn isolerende platen gemaakt van een soort van “piepschuim” met enkele millimeters vezelplaat als afwerking. Toen ik enthousiast begon met het schoonmaken van de zolder, schrok ik behoorlijk. We wonen in een stil bos en de hoofdweg ligt op een paar honderd meter afstand. Toch was het omgevingsgeluid op zolder erg hinderlijk. Dat bleek alles te maken te hebben met de Unidek platen. Deze zijn wel zeer goed warmte isolerend maar allesbehalve geluidswerend. Dus toch wel even opletten wat voor een materiaal u gebruikt als u de zolder isoleert: een wolachtig materiaal levert wat geluidsisolatie betreft zeker goede resultaten op. En wat ik ervan begrijp, is steenwol voor ons doel weer beter dan glaswol.
Experimentele opstelling en metingen
Ik wil geen ruzie met de buren vanwege geluidsoverlast en de reeën die in de winter onze tuin bezoeken willen we ook niet wegjagen. Er moest dus meer gebeuren aan de zolder dan ik vooraf dacht. Maar een goede aanpak van de ruimte ging mijn kennis te boven. Ber van Loon, een audiovriend die als raadgevend ingenieur actief is in het oplossen van akoestiek- en trilling gerelateerde vraagstukken, bood me aan de ruimte te meten en mee te denken over oplossingen. Daarbij speelde twee vragen:
- is het realiseren van een goede luisterruimte op deze zolder kansrijk
- hoe dit aan te pakken en daarbij het omgevingslawaai verminderen.
Bij de geluidsmetingen is gebruikt gemaakt van een audio set bestaande uit Mordaunt Short 902 luidsprekers, Quad 34 voorversterker en 306 eindversterker. Als bron werd de Meridian 506.20 CD speler gebruikt. Voor de metingen zelf werd een laptop, een USB interface en een meetmicrofoon gebruikt. Hoewel Quad versterkers niet de meest transparante versterkers zijn, zijn ze wel neutraal. De ontwerper van Harbeth luidsprekers gebruikt ze bijvoorbeeld standaard bij de ontwikkeling van zijn luidsprekers. De zolder was tijdens de meting verder niet aangekleed op een wollen karpet voor de luidsprekers en veel dozen met boeken en strips na (die zouden toch op zolder blijven in de toekomst). De meting is teruggekoppeld in rapportvorm.
Voordat er gemeten werd had ik de luidsprekers natuurlijk zorgvuldig opgesteld met behulp van een test CD van Isotek.
Hieronder een foto van de opstelling in de beginsituatie. De grafieken van de geluidsmetingen kunt u in de bijlage vinden.
Vloer
Een huis uit 1922 heeft natuurlijk een houten zoldervloer, in ons geval wel met zeer zware balken eronder. Op basis van diverse geluids- metingen en trillingen concludeerde Ber van Loon: “De houten vloer is slap en resoneert makkelijk. De vloer lijkt te resoneren bij circa 10 Hz, 27 Hz, 36 Hz, 70 Hz en 128 Hz. Het is eenvoudig zichtbaar te maken dat de luidsprekers vloerresonanties aanstoten. Horizontaal tikken tegen de luidspreker doet de vloer verticaal trillen. Tijdens het afspelen van muziek of testtonen gebeurt dit ook (de beweging van de conussen is horizontaal) en dan straalt de vloer dus ongewenst geluid af”.
Ruimte
Bij het meten van de ruimte werd geconstateerd: “De gemeten frequentiekarakteristiek is die van het gehele systeem wat bestaat uit de ruimte, de luidsprekers, de microfoon, de USB interface, de versterker en de bron. Er is gemeten op een meter uit een hoek en op de luisterplek. De 1/3 octaaf gemiddelde karakteristiek vertoont verhogingen rond 70 Hz, 120 Hz en 900 Hz. Het is geen toeval dat in de frequentiekarakteristiek van het hele systeem bulten te zien zijn rond 70 Hz en 120 Hz, dat is de vloer die bij deze frequenties met de muziek mee trilt. De verhoging bij 900 Hz is tamelijk breedbandig, Deze kan achteraf eenvoudig worden aangepakt met absorptie en diffusie aan het dakbeschot.
Nagalm is gemeten in de hoek en op de luisterplek. De nagalmtijd ligt over de gehele relevante audioband rond circa 0,5 seconde. Met het beoordelen van nagalmcijfers onder 250 Hz moet men overigens voorzichtig zijn omdat in dit frequentiegebied ruimte resonanties optreden en het maakt voor de nagalm nogal wat uit of een meting in een akoestische buik of juist knoop plaatsvindt.”
Geluidsindrukken voor de aanpak
De mening van Ber van Loon bevestigde mijn luisterindruk. Hij vond: ” dat de zolder een prettige ruimte is om in te verblijven en de metingen bevestigen dit beeld. De spraakverstaanbaarheid is zeer goed, ook tijdens het afspelen van muziek, het wordt nooit te levendig of te druk. Tijdens het luisteren naar muziek bleek dat deze ruimte ingetogen en tamelijk neutraal klinkt maar absoluut niet saai. Plaatsing is goed. Ruimteresonanties laten zich met de aanwezige monitor luidsprekers niet of nauwelijks horen, dat komt enerzijds door de karakteristiek van de monitoren, anderzijds doordat de ruimte van zichzelf al erg goed is, Er zijn geen hinderlijke resonanties opgemerkt. De slappe houten vloer heeft wel last van enige resonantie verschijnselen.”
(Gefaseerde) aanpak
Uit de metingen en luisterindrukken volgde een richtinggevend advies voor de aanpak van het dak en de vloer. Dat betekende nogal wat ook in financiële zin. Ik heb daarom nog veel denkwerk verricht om dat allemaal zo te laten uitvoeren dat de ruimte ook voor anderen doeleinden geschikt bleef. Zouden we uiteindelijk voor het souterrain als luisterkamer kiezen hielden we er in ieder geval een mooie (en stille!) logeerkamer aan over. De idee was dus een gefaseerde aanpak: eerst het dak geluidsdicht maken en vervolgens de ruimte aankleden en dan nog eens meten en naar de bijdrage van de vloer kijken. Er zijn bij de vloer namelijk verschillende oplossingen mogelijk waarvan de eenvoudigste is het isoleren van de luidsprekers van de vloer.
Plaatsing Velux dakramen
Onderstaande foto is genomen nadat ik twee Velux dakramen heb laten plaatsen. Deze ramen zijn te krijgen met extra geluidswerend glas. Zoals u op de foto ziet heb ik de ruimte gebruikt bij het reviewen van de Harbeth 30.1 luidsprekers. Ook toen waren de luisterindrukken veelbelovend
Isolatie plafond 1: Rockwool geluidsabsorberende platen
Vervolgens is tussen de oude balken Rockwool geplaatst van 3 cm dik. Daarover heen zijn balkjes van 3 cm dik bevestigt en ook daartussen zit weer Rockwool. De gebruikte Rockwool (in totaal 6 cm dik) is van het type 210. Deze plaat is niet alleen geschikt voor thermische en brandwerende doeleinden, maar is ook geluidsabsorberend
http://www.rockwool.nl/producten/u/2011.product/9836/isolatie-van-houtbouw-en-wanden/bouwplaat-210
Isolatie plafond 2: Knauf Diamond geluidswerend platen
Om condensatie te voorkomen is over de Rockwool folie gespannen Vervolgens zijn er kruislings twee lagen Knauf gipsplaten overheen “getackt” (geniet). Kruislings om geluidslekken van de naden te voorkomen. Ook zijn de platen zonder grote naden bevestigd en de randen gekit (hierover was tijdens de uitvoering een stevig gesprek met de aannemer nodig die dit alles nonsens vond). De eerste laag gipsplaat bestond uit normale stucplaten. Voor de tweede laag werden Knauf Diamond board platen gebruikt. Dit is een verzwaarde, vezel versterkte plaat met geluidswerende eigenschappen (door toevoegen van massa)
http://www.knauf.nl/downloads/documenten/product_bladen/platen/cb_diamond_board.pdf
Afdekking punt vloer en dak (het “knieschot”):
Het is raadzaam om te voorkomen dat het geluid wat de luidsprekers naar voren straalt in de punt van vloer en dak vastloopt dus als het ware in een trechter. Veel audiofielen proberen dit effect te vermijden door het bevestigen van absorptiemateriaal in de punt van vloer en dak. Het is de vraag of dit middel niet erger is dan de kwaal. Beter is het plaatsen van een wand in de punt: het “knieschot”. In mijn situatie zijn het deurtjes van kastjes (zeer stevig uitgevoerd!). Mijn ervaring is verder dat veel papier in een ruimte akoestisch zeer heilzaam werk De kastjes zijn daarom volgestouwd met Lp’s, boeken en strips (een andere hobby).
Vloer
Ons huis is een koetshuis uit 1922 met een stevige planken vloer. Uit esthetische en financiële overwegingen is ervoor gekozen de vloer af te schuren en een wollen kleed voor de luidsprekers te leggen. Om de vloerresonanties aan te pakken was de oorspronkelijke idee om hardstenen tegels onder de luidsprekers te plaatsen. Omdat ik bij de inrichting van de ruimte tegen het probleem stuitte dat mijn luisterstoel iets hoger was dan in de woonkamer heb ik er maar voorlopig platen MDF onder gelegd. Dit blijkt volgens de eerste luisterindrukken goed te werken.
Resultaat
De zolder is klaar, ik heb een audiorack gemaakt en de installatie staat er inmiddels op. Ik wil u nu al verklappen, dat de eerste luisterindrukken veelbelovend zijn, maar dat nog niet alles “koek en ei” is. Zo moet er nog iets aan de stroomverzorging worden gedaan en heb ik de akoestiek nog niet helemaal zoals ik wil. Dat neemt niet weg, dat het goed toeven in deze ruimte is. Hij ziet er ook meer dan prima uit.
Wordt vervolgd
In dit eerste artikel ben ik nader ingegaan op het verbouwen van mijn zolder. In een tweede artikel ga ik nader in op de luisterindrukken op langere termijn en de eventuele aanpassingen/verfijningen die daaruit volgen. Als alles gaat zoals afgesproken komen er dan tijdelijk een paar JMR luidsprekers op bezoek. Ook zal Ber van Loon opnieuw een geluidsmeting gaan doen.
Tot slot
Tot slot de grafiekjes met de metingen van de zolder en woonkamer. Met dank aan Ber van Loon die de geluidsmetingen heeft verricht en met raad en daad mij heeft bijgestaan met de geluidsmetingen en adviezen. De grafiekplaatjes zijn gemaakt door: ©BervanLoon
De grafieken zijn aanklikbaar voor vergroting.
Charles referentie set
Phono: Oracle Delphi V platenspeler, Graham 2.2 arm, Benz Ruby 3 L element, Thorens 160 mark 1 platenspeler Hanze gemodificeerd, Denon DL 160 element
CD speler: Meridian 506.20
Streamer: Auralic Mini Streamer
Phono voorversterker: Whest PS 20.0
Versterker: Conrad Johnson Premier 17LS voorversterker en Premier 11a eindversterker met Tung - Sol KT 120 buizen
Luidsprekers: Monitor Audio 20 SE
Bekabeling: Van de Hul 501 phonokabel, Kimber PBJ interlinks, Russ Andrews Classic stroomkabels en Kimber 4 TC luidspreker kabel
Accessoires: Pluto Audio Copper Universal Turntable mat, Graham Nalty GN-2 banaanstekkers