Puresound

Toch is de Fozgometer een heel handig hulpmiddel bij het instellen van arm en element op een platenspeler. Nu wordt er tegenwoordig nogal moeilijk gedaan over het instellen van platenspelers maar een jaar of dertig geleden was het volkomen normaal dat je dit zelf deed. Zo kan ik me nog goed herinneren dat in het ouderlijk huis een Dual 1219 werd aangeschaft en dat die op basis van de handleiding in elkaar werd gezet. Daar moet wel bij gezegd worden dat met de toenmalige ronde naaldvormen de instelling van een element een stuk minder kritisch was dan met de huidige geavanceerde naaldvormen. Je legt natuurlijk een ronde bal ook makkelijker recht op een tafel dan een ellips vorm.

Tunen van arm en element: kansen en risico’s 

Een praktisch verschil tussen een platenspeler en een CD speler is dat het geluid naar smaak getuned kan worden. Met wat handigheid kun je daarvan gebruik maken. Dat tunen kan men eigenlijk alleen maar zelf in de eigen ruimte en in alle rust doen. Het is daarbij sterk aan te bevelen eerst het nodige over de materie te lezen en/of te hebben meegekeken met een deskundig audiovriend. Praktische ervaring kan je het best eerst opdoen bij een oudere draaitafel met dito element want daar is niet veel meer aan te verprutsen: op een oude fiets moet je het leren zeggen ze wel eens. Begin dan stapsgewijs met de hieronder beschreven parameters te controleren en ga vervolgens heel voorzichtig ermee “spelen”. Noteer de uitgangssituatie zo goed als mogelijk zodat je altijd terug kunt. Daar moet wel bij gezegd worden dat dit niet bij elke arm zo gemakkelijk gaat: rondingen, grove afwerking en wisselende toleranties beïnvloeden het resultaat namelijk sterk. Bij een SME of Graham arm moet dat echter geen enkel probleem zijn maar als je dergelijke spullen hebt ben je meestal al een “gevorderde”. Een goed advies bij het instellen van arm en element is om de arm altijd in zijn houder vast te zetten. Het nuttigen van alcoholische tijdens het tunen is ook niet verstandig zoals ik uit eigen ervaring weet. Om te voorkomen dat je een foute opstelling van luidsprekers gaat compenseren bij de instelling moet er eerst voor gezorgd worden dat de balans tussen de luidsprekers optimaal is. Met een CD speler en een test CD is dat uitstekend te doen.

Hieronder een korte beschrijving van enige hulpmiddelen die je nodig hebt bij het instellen van een platenspeler met als snoepje van de week de Fozgometer

Fouthoek: sjabloon

De plaat wordt gesneden met een snijkop die recht over de plaat beweegt. 

De meeste pick-up armen echter maken via hun draaipunt van bovenaf gezien een cirkelvormige beweging. In principe zal een element dus niet altijd recht in de groef staan maar altijd een beetje gedraaid. Dat is verder geen (hoorbaar) probleem mits de naald maar keurig haar cirkelvormige beweging blijft volgen. Een cirkelvormige beweging die overigens van arm tot arm varieert. Met behulp van een sjabloon kan het element zodanig aan de arm gemonteerd worden dat dit optimaal is. Er zijn nogal wat van die sjablonen op de markt waarvan enige te downloaden. http://www.enjoythemusic.com/freestuff.htm. 
Het probleem van deze sjablonen is echter dat ze niet allemaal hetzelfde zijn. Dus gebruik van verschillende sjablonen kan tot verschillende resultaten leiden wat eigenlijk niet de bedoeling is. Dit betekent dat een aantal sjablonen simpelweg niet goed is! Bij een sjabloon die down te loaden is en geprint wordt op een matige printer kan ik me daar iets bij voorstellen. Bij een commercieel product mag je echter verwachten dat de sjabloon perfect is. Als lezer zelf een sjabloon wil downloaden en printen adviseer ik dat te doen op een professionele printer en dan niet op papier maar bijvoorbeeld op plastic waar sheets mee worden gemaakt. Dat werkt prima is mijn ervaring. 

Zelf gebruik ik al lang de Geo Disc van Mobile Fidelity. De Geo Disc is gebaseerd op de berekeningen van  Baerwald.  Hij was een wiskundige die zich uitgebreid beziggehouden heeft met deze problematiek. Bijgaand een verwijzing naar een artikel van zijn hand uit 1941.

http://www.helices.org/auDio/turnTable/baerwald.pdf

Wat opvalt is hoeveel wiskunde te pas is gekomen bij het vaststellen van een correcte instelling en dat al in 1941! Wat Een prachtig medium is vinyl toch en hoeveel vernuft is hier in geïnvesteerd en al die berekeningen zonder hulp van de computer. Een voordeel van de Geo Disc is dat stapsgewijs wordt uitgelegd hoe een element geïnstalleerd moet worden. De Geo Disc kost rond de 50 euro is van hard plastic en gaat voor een eeuwigheid mee – een aanrader dus. 

Er zijn ook anderen wiskundigen die zich met deze materie hebben beziggehouden waaronder Loefgren en Stevenson. Loefgren gebruik je bij kortere armen en Stevenson gebruik je als je te veel innergroove vervorming hebt. Deze sjablonen gelden beiden bij 9 inch armen.

Anti- skating: dwarsdruk compensatie

Om de meest optimale fouthoek te realiseren zit er een soort van knik in de arm van de platenspeler. Deze knik heeft (mede) een naar binnen gerichte kracht als gevolg. De binnenste groefwand wordt daardoor zwaarder belast als de buitenste. Met de dwarsdruk compensatie wordt het evenwicht hersteld. Dit kan op verschillende manieren waaronder met een “draadje” en een gewichtje, met een veer, mechanisch en zelfs door het twisten van signaaldraden (VPI).

Voor zover mij bekend is SME als eerste met een dwarsdrukcompensatie gekomen. Dit was een vinding van de reviewer van het bekende Engelse blad Hifi News die tijdens het testen van de arm met dit idee kwam. Het idee is vervolgens overgenomen door SME.

De instelling van de dwarsdruk compensatie is niet zo moeilijk omdat ook dit wiskundig voor ons bepaald is. De compensatie is afhankelijk van het gewicht van het element. Het kan met behulp van testsignalen op een testplaat. 

De vroeger vaak gehanteerde methode om dat te doen met een groefloos deel van een testplaat is sterk te vermijden. Tot slot: diverse armen kennen standaardinstellingen voor naalden met een bepaald gewicht. Goed voorbeeld is bijvoorbeeld mijn Graham arm.

Snelheidscontrole: stroboscoop

Het moge duidelijk zijn dat een draaitafel niet te snel of langzaam moet lopen om optimaal te presteren. Een goede dealer zal het doen met een test toon en audio analyser. Zelf kan het ook door een minuut lang omwentelingen te tellen en dit zouden er dan exact 33 1/3 of 45 moeten zijn (of zelfs 78 of 16 2/3)

Zie ook http://nl.wikipedia.org/wiki/Grammofoonplaat. 

Een ietwat makkelijker manier van het instellen van de snelheid is het gebruik van een stroboscoop schijf. Dit is een schijf die meestal bestaat uit een aantal witte en zwarte blokjes. Het aantal blokjes hangt af van de omwentelingssnelheid en de lichtnetfrequentie. Als bij een lopende draaitafel bij lamplicht (buislamp want gloeilamp werk niet) lijkt of de blokjes stil blijven staan is de instelling van de snelheid correct. Wel even goed oppassen dat sprake is van een stroboscoopschijf geschikt voor de Europese situatie want de lichtnetfrequentie in bijvoorbeeld Amerika is anders. Ik zal maar niet opsommen wat ik allemaal aan schijven in huis heb maar de mooiste zijn “antieke” metalen van Lenco en Telefunken.

Die van Telefunken is zowel geschikt voor de Europese als Amerikaanse markt. Onder het schrijven van dit artikel heb ik nog een aantal van die stroboscopen uitgeprobeerd. Ze zijn niet allemaal even goed af te lezen. Uiteindelijk bleek de schijf die bij mijn Oracle geleverd was nog het meest praktisch. 

Daarbij bleek dat mijn draaitafel niet goed (meer) was ingesteld. Ik had hem tot mijn schande niet meer gecontroleerd na de verhuizing. Maakte toch weer iets uit in geluid. Een draaitafel vergt toch altijd wat zorg en als je die niet geeft wordt je onmiddellijk “gestraft”.

Ik heb nog even geïnformeerd wat er op dit gebied allemaal op de markt is naast en goedkoper dan de fraaie SME met een bijhorend lampje voor de zuivere lichtnetfrequentie. Goldennote heeft er bijvoorbeeld eentje die erg lijkt op die van SME en 10 euro kost. Ook Project heeft een betaalbare op de markt. 

Naaldkracht: weegschaal

De tijd dat een naaldkracht van 150 gram(!) normaal was hebben we al een tijdje achter ons. Hetzelfde geldt voor de extreem lichte armen met naaldkrachten van wel 0,75 gram. 

Een naaldkracht van rond de 2 gram is tegenwoordig normaal. Voor de precieze naaldkracht is het verstandig de specificaties van de fabrikant te raadplegen. Te veel of te weinig naaldkracht is hoorbaar en levert meer slijtage van de plaat op! Een goed hulpmiddel om de naaldkracht in te stellen is een naaldkrachtmeter. Je hebt ze in alle soorten en maten. Zelf gebruik ik de mechanische van Shure. 

Een andere mechanische naaldrukmeter is die van Ortofon

http://www.ortofon.com/products/accessories. 

Er is me wel eens gevraagd waarom ik met een topdraaitafel geen geavanceerde elektronische naalddrukmeter gebruik. Ik heb die niet omdat ik van mening ben dat de naaldkracht binnen de door de fabrikant opgestelde marges op het oor ingesteld moet worden. Ook is het plateau van mijn Oracle niet recht (door vastschroeven worden zo platen “rechtgetrokken”). De instelling van de naaldkracht is namelijk mede een kwestie van smaak! Kortom op het gehoor instellen kan meerwaarde hebben. Let wel op dat het contact met de groefwand niet verloren gaat. Platen slijten eerder bij te weinig dan teveel aan naaldkracht! Dus liever iets meer, dan te weinig naaldkracht. Voor de echte liefhebber hierbij een You Tube filmpje van de zeer fraaie en dure Clearaudio elektronische meter. 

Flash is required!

Vertical tracking Angle (VTA)

Bij de VTA gaat het erom hoe het element en dan vooral de naald van opzij gezien in de groef zit. Bij het produceren van platen helt de snijbeitel enigszins achterover. Bij de instelling van arm en element moet de hellingshoek van de snijbeitel zoveel mogelijk gevolgd worden. Bij veel armen kan je de hellingshoek beïnvloeden door het omhoog of omlaag zetten van de arm op de plaats waar hij vastzit op de draaitafel. Wanneer die mogelijkheid er niet is, kan hoger zetten door een plaatje tussen element en elementhouder te plaatsen. Ook hier geldt dat de helling van de naald mede een kwestie van smaak is. Begin met heel voorzichtig te experimenteren. Uitgangspunt van waaruit gewerkt wordt is een parallel aan de plaat lopende arm. Dat is te doen met een goed “timmermansoog”. Wees ervan bewust dat het uiteindelijk gaat om de stand van het element. Een handig hulpmiddel het blokje van Millennium Audio Vision.

http://www.m-puck.de/justagetools.php?DOC_INST=1  

Het apparaatje maakt het goed mogelijk om de oorspronkelijke setting te reproduceren. Daarnaast kan apparaatje ook gebruikt worden bij de basisinstelling van de Azimuth.

Azimuth: loodrecht in de groef

Tot slot de instelling van de Azimuth en het zeer handige hulpmiddel daarvoor de fozgometer. Met azimuth wordt bedoeld dat het element van voren gezien loodrecht in de groef zit. Is dat niet het geval is aantasting van het stereobeeld het onvermijdelijke gevolg. Daarnaast kan sprake zijn van onevenwichtige slijtage van de groeven (en dat willen we natuurlijk niet). 

De azimuth kun je net als de VTA instellen op het oog en met behulp van een spiegeltje of met de boven beschreven tool van Millennium Audio Vision. Dit is echter alleen maar een eerste stap. Probleem is namelijk dat bij MC elementen de stand van de naald bepaald niet parallel aan de body hoeft te zijn en bij "naakte" elementen is er al helemaal geen body.

De meeste audiofielen (waaronder ik) stemmen de azimuth verder op het gehoor in. Een enkeling heeft een scoop. Nu is een scoop natuurlijk te kopen op e-bay voor ongeveer 50 tot 100 euro. Probleem is weer wel dat je moet weten hier mee om te gaan.

Nog niet zolang geleden is er een heel handige tool op de markt gebracht voor dealers die geen scoop hebben en particulieren die nogal eens van element wisselen namelijk de Musical Surroundings Fozgometer.  Het is ontworpen door meneer Fosgate die zijn geld verdient door car audio op de markt te brengen in de U.S. maar tijd en geld over heeft voor zijn hobby (hij maakt ook een phonotrap). De meter wordt geïmporteerd door Rick Paap bekend vanwege zijn Master luidsprekers.

http://www.dynamic-solutions.nl/tweaks.html

De Fozgometer werkt eenvoudig. De armbekabeling wordt niet aangesloten op de phonotrap maar op de fozgometer. Met behulp van een testplaat kan met behulp van een mono signaal de azimuth ingesteld heel eenvoudig worden ingesteld. Met behulp van een links/rechts testsignaal kan ook worden vastgesteld of het element voldoende in balans is.

Conclusie

Hierboven zijn wat hulpmiddelen beschreven om platenspelers in te stellen en te tunen. Een platenspeler is een mechanisch ding en het is zeker zinvol om bijvoorbeeld na verhuizing de parameters te controleren. Ik ben er daarbij niet zeker van dat alle audiozaken daarvoor de benodigde kennis hebben en/ of de nodige tijd aan willen besteden.

Met de instelling van de VTA en de naaldkracht kan het geluid hoorbaar beïnvloed worden. Het is dus zeker de moeite om hier mee te experimenteren maar wel met inachtneming van veiligheids- maatregelen. De andere parameters worden wiskundig bepaald en moeten exact ingesteld worden. Nogmaals wees wel voorzichtig en overhaast niet - Puresound aanvaart geen enkele aansprakelijkheid.

De Musical Surroundings Fozgometer is tot slot een welkome aanvulling op het assortiment van hulpmiddelen. Wat mij betreft een noodzaak voor mensen die graag van element wisselen. Ook voor een audioclub zou een dergelijke meter een goede service voor de leden zijn. Als alle leden 10 euro meebetalen zijn de kosten vlug bij elkaar.

Dankwoord

Het schrijven van dit artikel heeft enige tijd in beslag genomen. Ik heb daarbij diverse bronnen geraadpleegd en het resultaat ter commentaar gezonden aan diverse deskundigen. Ik wil hier bij Marten Jan Veenstra van Audioselectief,  Roger Poulussen voorzitter van de Audioclub Limburg en Rick Paap van Dynamic Solutions van harte danken.

 

Importeur Fozgometer

W: www.dynamics-solutions.nl